آتشِ خاموش، زیر سقفِ جهانی بازار تبریز | میراث جهانی بازار تبریز میان اصالت و آتش

بازار تبریز آنلاین-موسی‌ کاظم‌زاده :  بازار تبریز، بزرگ‌ترین مجموعه مسقف تجاری ایران و یکی از آثار ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی، اگرچه در نگاه اول نمادی از اصالت، پایداری و تاریخ کهن تجارت ایرانی است، اما در واقع با تهدیدهای جدی و ملموس روبه‌روست. ساختارهای قدیمی، سیم‌کشی‌های فرسوده، مرمت‌های ناقص و مسئولیت‌های پراکنده میان نهادهای مختلف باعث شده‌اند که این مجموعه تاریخی، نه در آینده‌ای دور بلکه همین امروز در معرض خطر ریزش سقف، آتش‌سوزی و فروپاشی تدریجی قرار گیرد. نمونه‌های واقعی و هشداردهنده این بحران بارها رخ داده و نشان داده‌اند که بازار تبریز، حتی بدون حادثه پیش‌بینی‌نشده، در معرض یک حادثه بزرگ و قابل پیش‌بینی قرار دارد.

مثلث خاموشِ خطر در قلب بازار تبریز

یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های این بحران، تعطیلی تیمچه امیرنو در اردیبهشت ۱۴۰۴ بود. کارشناسان اعلام کردند که سقف تیمچه در وضعیت بحرانی است و نیازمند بازسازی و مقاوم‌سازی فوری است. اخطارهای قانونی به مغازه‌داران و مالکین ابلاغ شد، علاوه بر تیمچه امیرنو، پاساژهای امیرنو و محمدی نیز اخطارهای ایمنی دریافت کرده‌اند و وضعیت آن‌ها همچنان شکننده است. این مسائل نشان می‌دهد که تهدیدها محدود به یک نقطه خاص نیستند و بخش‌های پررفت‌وآمد و مرکزی بازار نیز در معرض خطر قرار دارند.

سیم‌کشی فرسوده و موقتی، یکی از مهم‌ترین عوامل تهدید بازار است. کابل‌ها و سیم‌های برق بازار عمدتاً قدیمی و فاقد استانداردهای فنی هستند و در بسیاری از نقاط به صورت دست‌ساز در سقف‌ها و دیوارها نصب شده‌اند. در گذشته بارها این سیم‌کشی‌ها عامل جرقه و آتش‌سوزی بوده‌اند؛ نمونه روشن آن، آتش‌سوزی بزرگ سال ۱۳۹۸ در سرای «دو دری» یا ایکی قاپیلی بود که بیش از ۱۲۰ مغازه را تحت تأثیر قرار داد و شبکه برق بازار را دچار خسارت جدی کرد. در این حادثه کابل‌های آسیب‌دیده و اتصالات برق فرسوده موجب شدت گرفتن آتش‌سوزی شدند و خسارت مالی بر شبکه برق و تجهیزات بازار بالغ بر چند میلیارد ریال اعلام شد. فشار مصرف برق، استفاده همزمان از دستگاه‌های گرمایشی، کولر، نورپردازی و تجهیزات الکتریکی، تحمل سیم‌کشی‌های قدیمی را از بین می‌برد و احتمال وقوع جرقه و آتش‌سوزی را افزایش می‌دهد.

بازار تبریز؛ میراث جهانی زیرِ آتشِ خاموشِ فرسودگی

متغیر بودن مالکیت و مسئولیت‌های مرمتی نیز بحران ایمنی بازار را تشدید می‌کند. بخش‌هایی از بازار و تیمچه‌ها در مالکیت نهادهای وقفی، بخشی خصوصی و بخشی تحت نظارت میراث فرهنگی قرار دارند. این پراکندگی مسئولیت موجب شده که هنگام آسیب دیدن سقف یا دیگر سازه‌ها، هر نهاد مسئولیت را به دیگری واگذار کند. نتیجه این وضعیت، انجام مرمت‌های سطحی و ظاهری است که شامل گچ‌کاری و رنگ‌آمیزی می‌شود، در حالی که سازه اصلی همچنان در وضعیت آسیب‌پذیر باقی می‌ماند و خطر وقوع حادثه جدی پابرجا است.

بازار تبریز با حدود ۵۵۰۰ حجره، سرا، تیمچه و دالان‌های پیچیده، یکی از بزرگ‌ترین بازارهای مسقف جهان است و وسعت آن ضرورت تدوین یک نقشه یکپارچه خطر را افزایش می‌دهد. تاکنون هیچ نقشه جامع و شفاف از نقاط بحرانی بازار منتشر نشده و اخطارها و اقدامات ایمنی عمدتاً محدود به بخش‌هایی از بازار بوده‌اند. برخی ساختمان‌های ناایمن در شهر تبریز اخطار دریافت کرده‌اند، اما این اخطارها سطحی و عمومی هستند و شامل بازار تاریخی و تیمچه‌ها نمی‌شوند. برخی نهادها مانند شهرداری منطقه ۸ اقداماتی در جهت ایمن‌سازی پاساژهایی مانند کاروس، فردوسی و امیرنو آغاز کرده‌اند، اما این اقدامات کافی نیست و نیازمند پیگیری مستمر و نظارت جدی است.

میراث جهانی بازار تبریز میان اصالت و آتش

خطر زلزله و محدودیت مسیرهای خروج، نگرانی مهم دیگری است. تبریز در منطقه‌ای زلزله‌خیز قرار دارد و بازار با دالان‌های باریک و پیچیده، راهروهای محدود و فضاهای جمعیتی متراکم، گزینه‌ای دشوار برای تخلیه همزمان هزاران نفر در شرایط اضطراری است. حادثه آتش‌سوزی ایکی قاپیلی نشان داد که کمبود مسیرهای کنترل دود و آتش و نبود «اوداباشی» (راهگاه‌های ویژه کنترل دود و آتش در بازارهای سنتی) موجب افزایش خسارت شده است. همچنین برخی بخش‌های بازار برای ادامه فعالیت، سقف خود را با ایرانیت یا شیشه موقت تقویت کرده‌اند که امنیت سازه را بیش از پیش تهدید می‌کند و تنها راه‌حل واقعی مقاوم‌سازی اصولی و اصلاح سازه‌ها است.

تلاش‌های سطحی برای تشویق مالکان به ایمن‌سازی، مانند کاهش عوارض ایمن‌سازی تا ۵۰ درصد، اقدامی مثبت است اما کافی نیست. بسیاری از کسبه منابع مالی لازم برای مقاوم‌سازی ندارند، تصمیم‌گیری‌های اجرایی کند است و پس از مرمت‌های ظاهری، نظارت مستمر صورت نمی‌گیرد. تضاد منافع کوتاه‌مدت نیز مشکل دیگری است؛ کسبه ترجیح می‌دهند فعالیت روزمره ادامه یابد و تحمل تعطیلی برای مرمت‌های بلندمدت را ندارند. در کنار این موارد، توجه عمومی و رسانه‌ای به مسائل ایمنی بازار محدود بوده و هشدارها کمتر در اولویت افکار عمومی قرار گرفته‌اند.

آتشِ خاموش، زیر سقفِ جهانی بازار تبریز

اگر حادثه‌ای بزرگ رخ دهد، تبعات آن بسیار فراتر از خسارت مالی خواهد بود. یک زلزله متوسط در ساعات اوج بازار یا آتش‌سوزی گسترده در بخش مرکزی بازار که شامل مواد آتش‌گیر مانند پارچه، پوشاک و لوازم آرایشی است، می‌تواند اعتبار تبریز را به عنوان شهری تاریخی و تجاری خدشه‌دار کند، کسبه به وضعیت آسیب‌دیدگان بدل شوند و بار سنگین بازسازی بر دوش مردم و دولت قرار گیرد. پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی چنین حادثه‌ای طولانی‌مدت و گسترده خواهد بود و از دست دادن فرصت اصلاح، خسارت‌های غیرقابل جبران به همراه خواهد داشت.

با این حال هنوز فرصت برای اقدام وجود دارد و می‌توان با برنامه‌ریزی و همکاری دستگاه‌های مختلف، از وقوع فاجعه پیشگیری کرد. تدوین و انتشار نقشه نقاط بحرانی بازار با اولویت‌بندی سازه‌ها، تشکیل «ستاد ایمنی بازار» با مشارکت میراث فرهنگی، شهرداری، اتاق اصناف، شرکت برق و آتش‌نشانی، تأمین تسهیلات ارزان‌قیمت و یارانه برای مقاوم‌سازی حجره‌ها، ساماندهی سریع شبکه برق بازار شامل تعویض کابل‌ها، نصب ترانس‌های ایمن و محدود کردن بار مصرفی غیرضروری، بازآموزی کسبه در موضوعات ایمنی، نظارت مستمر پس از مرمت‌ها و طراحی مسیرهای اضطراری باز و مؤثر، از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند ریسک بازار را به شدت کاهش دهند.

هشدار درباره بحران ایمنی در بازار تاریخی تبریز

بازار تبریز اگر بخواهد نه فقط در ظاهر تاریخی، بلکه در ساختار واقعی مقاوم و ایمن باقی بماند، نیازمند اصلاحات فوری و اساسی است. گزارش‌هایی مانند این می‌توانند نقطه شروع فشار رسانه‌ای و مطالبه عمومی باشند، اما بدون اراده تصمیم‌گیران، هشدارها همچنان ثبت و فراموش می‌شوند. اصلاحات جدی و مستمر، تنها راه حفظ بازار و جلوگیری از وقوع حادثه بزرگ است و اگر اقدامات به موقع انجام نشوند، بازار تبریز در معرض تهدیدهای واقعی و جدی قرار خواهد داشت. این گزارش می‌تواند جرقه‌ای برای تغییر و اصلاح در وضعیت ایمنی بازار تبریز باشد، پیش از آنکه حادثه‌ای جبران‌ناپذیر رخ دهد و نه تنها خسارت مالی بلکه اعتبار تاریخی و اجتماعی شهر را نیز تحت تأثیر قرار دهد.

بازار تبریز، نماد هویت تجاری و تاریخی تبریز و شمال‌غرب کشور، اگرچه هزاران سال تجربه تجارت و فرهنگ را در خود جای داده است، اما بدون اصلاحات اساسی در ایمنی و مقاوم‌سازی سازه‌ها، این میراث ارزشمند می‌تواند در معرض نابودی قرار گیرد. هر روز تأخیر در اقدام، احتمال وقوع فاجعه‌ای بزرگ را افزایش می‌دهد و تنها راه حفاظت از این مجموعه، همراهی نهادهای مسئول، تخصیص منابع مالی مناسب و نظارت مستمر است. با اجرای برنامه‌های ایمنی جامع، نه تنها امنیت جان کسبه و بازدیدکنندگان تضمین می‌شود، بلکه بازار تبریز می‌تواند همچنان به عنوان یک مرکز تجاری فعال و میراثی جهانی، پابرجا و ایمن باقی بماند و تجربه‌ای تاریخی و فرهنگی برای نسل‌های آینده به ارمغان آورد.